"The Grand Opening", een artistieke installatie om het Monument voor de Belgische Pioniers in Congo te contextualiseren

Ans Persoons, Brussels staatssecretaris voor Stedenbouw en Erfgoed, Nawal Ben Hamou, Brussels staatssecretaris voor Gelijke Kansen en Anaïs Maes, schepen van Stedenbouw en Openbare Ruimte van de Stad Brussel hebben op donderdag 21 maart de installatie "The Grand Opening" van het collectief Traumnovelle onthuld ter gelegenheid van de Internationale Dag tegen Racisme en Discriminatie. Via deze tijdelijke artistieke installatie aan het Monument voor de Belgische Pioniers in Congo, slaagt Traumnovelle er op een subtiele manier in om dit duidelijke spoor van de kolonisatie in Brussel in vraag te stellen. Door een ruimte te creëren voor debatten en reflectie, nodigen ze de passanten en bezoekers uit om onze collectieve geschiedenis met een nieuwe blik te bekijken.

"We mogen niet langer de andere kant opkijken bij één van de donkerste episodes uit onze collectieve geschiedenis. Laten we onze ogen openen. Er zijn nog steeds monumenten, standbeelden, metrostations en straatnamen in Brussel die ons koloniale verleden ophemelen en hulde brengen aan de mannen die deelnamen aan de dood van duizenden Congolezen, Burundezen en Rwandezen in naam van een zogenaamde 'beschavingsmissie'. ​ Deze wandaden hebben vandaag de dag nog steeds een diepe impact op onze samenleving. Als onderdeel van het Dekolonisatieplan en dankzij Traumnovelle werd dit monument omgevormd tot een anti-monument. In plaats van een propaganda-instrument biedt het ons nu een kritische, antiracistische blik op de wereld en zal het gebruikt worden voor voorstellingen, lezingen en debatten", aldus Ans Persoons, staatssecretaris voor Stedenbouw en Erfgoed.

"Het is een primeur in België: vandaag wordt 21 maart officieel een Dag tegen Racisme en Discriminatie in het Brussels Gewest. We mogen nooit vergeten dat racisme een gevaar is voor onze samenleving en een bedreiging voor de democratie. Onze geschiedenis staat geschreven in de muren van Brussel. We moeten die eerlijk vertellen en racistische stereotypen ontkrachten." zegt Nawal Ben Hamou, Brussels staatssecretaris voor Gelijke Kansen.

"Ik ben opgegroeid in de buurt van het Jubelpark en beschouwde het park als mijn tuin. Het 'Monument voor de Pioniers van Congo' maakte deel uit van mijn dagelijkse omgeving. Vaak passeren we langs monumenten zonder er zelfs maar aandacht aan te besteden omdat ze deel uitmaken van ons vertrouwd decor. We kijken ernaar zonder ze echt te zien, aanvaarden hun aanwezigheid zonder hun betekenis en de redenen waarom ze in de openbare ruimte zijn geplaatst in vraag te stellen. Dat is het erfgoed van onze stad, denken we. Maar het is zoveel meer. Het is tijd om verder te kijken dan de vertrouwdheid, om dit erfgoed te onderzoeken en in vraag te stellen. Traumnovelle werpt een kritische blik op dit monument door middel van een installatie die zijn geschiedenis deconstrueert en debat, ontmoeting en reappropriatie centraal stelt. Dekolonisatie vereist dat we verder kijken dan wat gegeven of verworven is, dat we fouten uit het verleden erkennen en een openbare ruimte ontwerpen waar elke stem, elke geschiedenis en elke mens wordt geëerd en gerespecteerd." verklaart Anaïs Maes, Schepen van Stedenbouw en Openbare Ruimte in de Stad Brussel

Kunst als contextualisering en een oproep tot reflectie

Met “The Grand Opening” nodigt Traumnovelle de toeschouwer uit voor een unieke ervaring: een hedendaagse reconstructie met een nieuwe interpretatie van de historische inhuldiging van het monument op 11 mei 1921, terwijl het monument wordt onttrokken aan zijn vroegere stilte. Met zijn monumentale podiumgordijn dompelt Traumnovelle de toeschouwer onder in een nieuwe scenografie en nodigt hem uit om dit eeuwenoude monument van de glorie van de kolonisatie van Congo opnieuw te bekijken. Traumnovelle moedigt de toeschouwer aan om vragen te stellen, details te observeren en de codes van het koloniale discours en propaganda te analyseren. ​

“The Grand Opening” is gebaseerd op het concept van de Speakers' Corner in Londen, waar iedereen vrijuit kan spreken en een tijdelijke rol als spreker op zich kan nemen voor het publiek van dat moment. De installatie transformeert de ruimte, waarin je geconfronteerd wordt met de racistische elementen en het geweld in het monument, om in een hangend podium. Het nodigt mensen uit om de dingen vanuit een andere hoek te bekijken en plaatst het monument in het hart van een ruimte voor dialoog en reflectie. “The Grand Opening” wil op kritische wijze afstand nemen van de oorspronkelijke koloniale verhalen.

Door zijn tijdelijke aard en het gebruik van gewone bouwmaterialen, eerder dan een permanente installatie of een werk dat het monument wil vervangen, verzet de installatie zich tegen monumentaliteit, introduceert het principe van het tegenmonument en stelt het bestaande verhaal in vraag. Dit moet worden gezien als een stap in het dekolonisatieproces, niet als een eindpunt. Het doel is om zichtbaar te maken wat tot nu toe onzichtbaar was. Het belicht onder andere de machtsverhoudingen die zichtbaar zijn op de foto van de inhuldiging van het monument in 1921, terwijl die nu in vraag worden gesteld in de huidige installatie.

Een omstreden koloniaal monument

Het monument voor de Belgische Pioniers in Congo, werd op 18 november 1976 samen met de hele site van het Jubelpark als landschap geklasseerd, is het werk van de Belgische beeldhouwer Thomas Vinçotte. Het bevindt zich niet ver van de centrale laan, in het noordwestelijke deel van het park.

Het monument, dat al in 1909 werd uitgetekend, net na de dood van koning Leopold II, brengt hulde aan het "beschavingswerk" van de eerste Belgische kolonisten in Congo. Het viert daarnaast ook de overdracht van de kolonie aan België in 1908. Voor de bouw ervan werd in 1911 een nationaal comité opgericht met Koning Albert I als beschermheer. Het werd gedeeltelijk gefinancierd door de Staat, de Stad Brussel en door andere bijdragen. Het monument, waarvan sommige plantendetails een Art Nouveau tintje hebben, werd in 1912 ontworpen en ter plaatse gebeeldhouwd door de beeldhouwer Vinçotte. Door de Grote Oorlog werd het monument echter pas in 1921 ingehuldigd.

Het werk werd geprezen toen het werd gemaakt, maar is al jaren controversieel en wordt gezien als een van de belangrijkste koloniale sporen in de hoofdstad. De scenes en citaten die erop te zien zijn geven namelijk expliciet de machtsverhoudingen aan en bevorderen de raciale stereotypen. Het monument illustreert ook de sterke economische link tussen de Art Nouveau en de Belgische koloniale periode. Op de wereldtentoonstelling van 1897 ontdekten bezoekers deze "nieuwe kunst", bijgenaamd "Congostijl" vanwege de propaganda ten gunste van de kolonie.

"Architectuur is een politiek instrument. Ruimtelijke installaties, vormen en materialen helpen om de verhalen te vormen die onze samenleving (zichzelf) vertelt. Er kan geen goed antwoord zijn zonder een goede vraag. "The Grand Opening" is een installatie die zeker de historische betekenis van dit monument wil onthullen, maar ook en vooral vraagtekens wil zetten bij de banden die we ermee willen onderhouden en de retoriek die het vandaag de dag uitdraagt," legt het collectief Traumnovelle uit.

©urban.brussels - Parc du Cinquantenaire, Monument du Congo, par Thomas Vinçotte / (Collection de Dexia Banque, s.d.)

21 maart & dekolonisatie van de openbare ruimte

Op vraag van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering en op initiatief van de vorige Brusselse staatssecretaris Pascal Smet kreeg een werkgroep, opgericht door Urban, de opdracht om tussen 2020 en 2022 aanbevelingen uit te werken voor de dekolonisatie van de openbare ruimte. De resultaten van deze werkzaamheden werden samengevat in een rapport dat in 2022 werd gepubliceerd. Op basis hiervan werd het actieplan "Naar de dekolonisatie van de openbare ruimte in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest" opgesteld en in mei 2023 door de regering goedgekeurd.

Deze artistieke installatie, opgezet in het kader van het programma "Art Nouveau Brussels 2023", ligt volledig in de lijn van dit actieplan. Dit project is bedoeld in het kader van actie 11 van het plan, die oproept tot het organiseren van verschillende bewustmakingsinitiatieven over ons koloniale en postkoloniale verleden. Daarnaast werd, via een samenwerking tussen het Gewest en de Stad Brussel, ook actie 12 gelanceerd, die oproept tot de ontwikkeling van een participatief proces met de gemeenten over de behandeling van de verschillende sporen van onze koloniale geschiedenis, zoals de aanpassing en/of contextualisering van omstreden monumenten.

Tot slot sluit deze artistieke installatie aan bij actie 4 van het "Plan van Brussel ter bestrijding van racisme", dat voortaan elk jaar 21 maart officieel wil uitroepen tot Internationale Dag tegen Racisme en Discriminatie.

Ter gelegenheid van de onthulling van deze installatie gaven Laurence Vielle, Jan Ducheyne, Teuk, Avery Bertrand Iradukunda, Laryssa Kim, Pitcho Womba Konga en Esther Kouablan, directrice van MRAX, verschillende artistieke performances en toespraken om het proces van debat, reflectie en kritische distantiëring van de oorspronkelijke koloniale verhalen op deze site op gang te brengen.

The Grand Opening is een proefproject dat wordt gefinancierd door urban.brussels en de Stad Brussel in het kader van "Art Nouveau Brussels 2023" voor een bedrag van 105.000 euro.